Serat Wedhatama adalah sebuah karya sastra Jawa Baru
yang bisa digolongkan sebagai karya moralistis-didaktis yang sedikit
dipengaruhi Islam. Karya ini secara formal dinyatakan ditulis oleh KGPAA Mangkunegara IV.
TEMBANG SINOM
Gusti Pangeran Adipati Arya Sri Mangkunegoro IV
Nuladha laku utama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kapati amarsudi
Sudaning hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Contohlah perilaku utama,
bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram),
Panembahan Senopati,
yang tekun,
mengurangi hawa nafsu
dengan jalan prihatin (bertapa),
serta siang malam
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama (kasih sayang)
Samangsane pasamuan,
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lalana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Dalam setiap pergaulan,
membangun sikap tahu diri.
Setiap ada kesempatan,
Di saat waktu longgar,
mengembara untuk bertapa,
menggapai cita-cita hati,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa nafsu),
dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.
Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing sopana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahya dyatmika
Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana),
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu),
menghirup tingginya ilmu,
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,
memperdayakan akal budi
menghayati cinta kasih,
ditepinya samudra.
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).
Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel nggayun nggegana
Umara merek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya sudah dijelajahi,
“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil berkuasa,
Kangjeng Ratu Kidul,
Naik menggapai awang-awang,
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat,
kepada Wong Agung Ngeksigondo
Dahat denira aminta
Sipeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing pasaban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Memohon dengan sangat lah beliau,
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib,
tempatnya berkelana setiap sepi.
Bersedialah menyanggupi,
kehendak yang sudah digariskan.
Harapannya hanyalah meminta
restu dalam bertapa,
Meski dengan susah payah
Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
Perjanjian sangat mulia,
untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari.
Begitulah seluruh keturunan orang luhur,
bila mau mengasah akal budi
akan cepat berhasil,
apa yang diharapkan orang besar Mataram, anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di seluruh darah keturunannya, dapat memiliki wibawa
Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan liyan trahing Senopati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetanipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Menguasai tanah Jawa
Semua menjadi raja
Kstaria pandai dan tampan
Tak lain keturunan Senapati
Itulah pantas pula
Dicontoh perjuangannya
Sesuai kemampuannya
Kebahagiaan di masa depan
Sesungguhnya tak dapat meniru jaman kuna
Lowung kalamun tinimbang
Ngaurip tanpa prihatin
Nanging ta ing jaman mangkya
Pra mudha kang den karema
Manulad nelad nabi
Nayakengrat gusti rasul
Anggung ginawa umbag
Saben seba mampir masjid
Ngajab-ajab mukjijat tibaning drajat
Itu lebih baik daripada Hidup tanpa prihatin
Namun di jaman kini
Yang disukai anak muda
Meniru-niru nabi
Utusan Tuhan adalah rasul
Selalu disombongkan
Setiap menghadap, singgah ke masjid
Mengharap mukjizat kejatuhan derajat
Anggung anggubel sarengat
Saringane tan den weruhi
Dalil dalaning ijemak
Kiyase nora mikani
Katungkul nungkul sami
Bengkrakan neng masjid agung
Kalamun maca kutbah
Lelagone dhandanggendhis
Swara arum ngumandhang cengkok palaran
Selalu mempelajari syariat
Intinya tak diketahui
Dalil jalan ijmak
Tidak paham akan kias
Mereka hanya terlena
Berbondong-bondong ke masjid agung
Ketika membaca kutbah Lagunya dandanggula
Suara indah mengumandangkan palaran
Lamun sira paksa nulad
Tuladhane Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan beteh kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithhik bae wus cukup
Aja guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pengkuh pangangkah yekti karamat
Andaikan kamu harus meniru
Teladan kanjeng nabi
O, anakku terlalu jauh langkahmu
Kiranya tak tahan, anakku
Karena kamu orang Jawa
Sedikit saja sudah cukup
Jangan suka disanjung
Berhasrat meniru fikih
Jika kuat cita-citamu tentu mendapat rahmat
Nanging enak ngupa boga
Rehne ta tinitah langip
Apa ta suwiteng nata
Tani tanapi agrami
Mangkono mungguh mami
Padune wong dahat cubluk
Durung wruh cara Arab
Jawaku bae tan ngenting
Parendene paripeksa mulang putra
Tapi enak mencari nafkah
Karena ditakdirkan sebagai makhluk lemah
Apakah mengabdi raja
Bertani dan berdagang
Begitu menurut hematku
Karena aku orang bodoh
Belum paham bahasa Arab
Bahasa Jawaku saja belum memadai
Tetapi memaksa diri mengajari anak
Saking duk maksih taruna
Sadhela wus anglakoni
Aberag marang agama
Maguru anggering kaji
Sawadine tyas mami
Banget wedine ing besuk
Pranata ngakir jaman
Tan tutug kaselak ngabdi
Nora kober sembayang gya tinimbalan
Sejak masih muda
Walau sebentar telah mengalami
Mempelajari agama
Berguru menurut aturan haji
Sebenarnya rahasia hatiku
Sangat takut kelak kemudian
Aturan di akhir jaman
Belum sampai mengabdikan diri
Tak sempat sembayang telah dipanggil
Marang ingkang asung pangan
Yen kasuwen den dukani
Abubrah bawur tyas ingwang
Lir kiyamat saben hari
Bot Allah apa Gusti
Tambuh-tambuh solah ingsun
Lawas-lawas anggraita
Rehne ta suta priyayi
Yen meminta dadi kaum temah nistha
Kepada yang memberi makan
Bila terlalu lama dimurkai
Kacau-balau hatiku
Bagaikan kiamat setiap hari
Berat Tuhan ataukah Raja
Ragu-ragu tindakanku
Lama-lama terpikirkan
Karena anak bangsawan
Bila ingin menjadi juru doa tak mungkin
Tuwin ketib suragama
Pan ingsun nora winaris
Angur baya ngantepana
Pranatan wajibing urip
Lampahan angluluri
Aluraning pra luluhur
Kuna kumunanira
Kongsi tumekeng samangkin
Kikisane tan liyan amung ngupa boga
Dan bila menjadi khotib
Aku tidak mewarisinya
Lebih baik sungguh sungguh
mengikuti aturan wajib bagi orang hidup
Menjalankan jejak leluhur
Alurnya para leluhur
Jaman dahulu
Sampai sekarang ini
Tidak lain hanya mencari nafkah
Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arta, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Salahnya sendiri yang tak peduli
Akan aturan hidup
Hidup berlandasan tiga perkara
Luhur, harta dan pandai
Bila sampa tidak memiliki
Dari bilangan tiga itu Habislah arti manusianya
Lebih berharga daun jati yang kering
Akhirnya sengsaranya seperti pengemis Sengsara mengembara
Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekese saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Yang telah waspada terhadap tingkah
Menghayati aturan bijak
Akhirnya inti kehidupan
Tampak nyata tanpa tirai
Yang menutupi tersingkap
Terbukanya rasa yang jauh
Tampak seluruh masa
Jauh tanpa batas
Disebut bertapa atas tapak Hyang Sukma
Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Mnangsah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Begitulan manusia utama
Suka berpendam alam kesepian
Dalam setiap saat masa
Mengasah dan membersihkan budi Memenuhi keadaannya
Sebagai manusia kesatria
Sopan dan ramah tamah
Pandai mengambil hati sesama
Yaitu disebut orang mahir bidang agama
Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kakekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamucunge mring makripat
Pada jaman kini tidak demikian
Arah gerak para muda
Bila mendapat petunjuk nyata
Tidak pernah dijalankan
Kemudian menruut kemauannya sendiri
Kakeknya akan diajari
Mengandalkan kawan guru
Pendeta negara yang pandai
Telah tinggal dan sampai pada makrifat
TEMBANG SINOM
Gusti Pangeran Adipati Arya Sri Mangkunegoro IV
Nuladha laku utama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kapati amarsudi
Sudaning hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Contohlah perilaku utama,
bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram),
Panembahan Senopati,
yang tekun,
mengurangi hawa nafsu
dengan jalan prihatin (bertapa),
serta siang malam
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama (kasih sayang)
Samangsane pasamuan,
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lalana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Dalam setiap pergaulan,
membangun sikap tahu diri.
Setiap ada kesempatan,
Di saat waktu longgar,
mengembara untuk bertapa,
menggapai cita-cita hati,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa nafsu),
dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.
Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing sopana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahya dyatmika
Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana),
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu),
menghirup tingginya ilmu,
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,
memperdayakan akal budi
menghayati cinta kasih,
ditepinya samudra.
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).
Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel nggayun nggegana
Umara merek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya sudah dijelajahi,
“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil berkuasa,
Kangjeng Ratu Kidul,
Naik menggapai awang-awang,
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat,
kepada Wong Agung Ngeksigondo
Dahat denira aminta
Sipeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing pasaban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Memohon dengan sangat lah beliau,
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib,
tempatnya berkelana setiap sepi.
Bersedialah menyanggupi,
kehendak yang sudah digariskan.
Harapannya hanyalah meminta
restu dalam bertapa,
Meski dengan susah payah
Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
Perjanjian sangat mulia,
untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari.
Begitulah seluruh keturunan orang luhur,
bila mau mengasah akal budi
akan cepat berhasil,
apa yang diharapkan orang besar Mataram, anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di seluruh darah keturunannya, dapat memiliki wibawa
Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan liyan trahing Senopati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetanipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Menguasai tanah Jawa
Semua menjadi raja
Kstaria pandai dan tampan
Tak lain keturunan Senapati
Itulah pantas pula
Dicontoh perjuangannya
Sesuai kemampuannya
Kebahagiaan di masa depan
Sesungguhnya tak dapat meniru jaman kuna
Lowung kalamun tinimbang
Ngaurip tanpa prihatin
Nanging ta ing jaman mangkya
Pra mudha kang den karema
Manulad nelad nabi
Nayakengrat gusti rasul
Anggung ginawa umbag
Saben seba mampir masjid
Ngajab-ajab mukjijat tibaning drajat
Itu lebih baik daripada Hidup tanpa prihatin
Namun di jaman kini
Yang disukai anak muda
Meniru-niru nabi
Utusan Tuhan adalah rasul
Selalu disombongkan
Setiap menghadap, singgah ke masjid
Mengharap mukjizat kejatuhan derajat
Anggung anggubel sarengat
Saringane tan den weruhi
Dalil dalaning ijemak
Kiyase nora mikani
Katungkul nungkul sami
Bengkrakan neng masjid agung
Kalamun maca kutbah
Lelagone dhandanggendhis
Swara arum ngumandhang cengkok palaran
Selalu mempelajari syariat
Intinya tak diketahui
Dalil jalan ijmak
Tidak paham akan kias
Mereka hanya terlena
Berbondong-bondong ke masjid agung
Ketika membaca kutbah Lagunya dandanggula
Suara indah mengumandangkan palaran
Lamun sira paksa nulad
Tuladhane Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan beteh kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithhik bae wus cukup
Aja guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pengkuh pangangkah yekti karamat
Andaikan kamu harus meniru
Teladan kanjeng nabi
O, anakku terlalu jauh langkahmu
Kiranya tak tahan, anakku
Karena kamu orang Jawa
Sedikit saja sudah cukup
Jangan suka disanjung
Berhasrat meniru fikih
Jika kuat cita-citamu tentu mendapat rahmat
Nanging enak ngupa boga
Rehne ta tinitah langip
Apa ta suwiteng nata
Tani tanapi agrami
Mangkono mungguh mami
Padune wong dahat cubluk
Durung wruh cara Arab
Jawaku bae tan ngenting
Parendene paripeksa mulang putra
Tapi enak mencari nafkah
Karena ditakdirkan sebagai makhluk lemah
Apakah mengabdi raja
Bertani dan berdagang
Begitu menurut hematku
Karena aku orang bodoh
Belum paham bahasa Arab
Bahasa Jawaku saja belum memadai
Tetapi memaksa diri mengajari anak
Saking duk maksih taruna
Sadhela wus anglakoni
Aberag marang agama
Maguru anggering kaji
Sawadine tyas mami
Banget wedine ing besuk
Pranata ngakir jaman
Tan tutug kaselak ngabdi
Nora kober sembayang gya tinimbalan
Sejak masih muda
Walau sebentar telah mengalami
Mempelajari agama
Berguru menurut aturan haji
Sebenarnya rahasia hatiku
Sangat takut kelak kemudian
Aturan di akhir jaman
Belum sampai mengabdikan diri
Tak sempat sembayang telah dipanggil
Marang ingkang asung pangan
Yen kasuwen den dukani
Abubrah bawur tyas ingwang
Lir kiyamat saben hari
Bot Allah apa Gusti
Tambuh-tambuh solah ingsun
Lawas-lawas anggraita
Rehne ta suta priyayi
Yen meminta dadi kaum temah nistha
Kepada yang memberi makan
Bila terlalu lama dimurkai
Kacau-balau hatiku
Bagaikan kiamat setiap hari
Berat Tuhan ataukah Raja
Ragu-ragu tindakanku
Lama-lama terpikirkan
Karena anak bangsawan
Bila ingin menjadi juru doa tak mungkin
Tuwin ketib suragama
Pan ingsun nora winaris
Angur baya ngantepana
Pranatan wajibing urip
Lampahan angluluri
Aluraning pra luluhur
Kuna kumunanira
Kongsi tumekeng samangkin
Kikisane tan liyan amung ngupa boga
Dan bila menjadi khotib
Aku tidak mewarisinya
Lebih baik sungguh sungguh
mengikuti aturan wajib bagi orang hidup
Menjalankan jejak leluhur
Alurnya para leluhur
Jaman dahulu
Sampai sekarang ini
Tidak lain hanya mencari nafkah
Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arta, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Salahnya sendiri yang tak peduli
Akan aturan hidup
Hidup berlandasan tiga perkara
Luhur, harta dan pandai
Bila sampa tidak memiliki
Dari bilangan tiga itu Habislah arti manusianya
Lebih berharga daun jati yang kering
Akhirnya sengsaranya seperti pengemis Sengsara mengembara
Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekese saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Yang telah waspada terhadap tingkah
Menghayati aturan bijak
Akhirnya inti kehidupan
Tampak nyata tanpa tirai
Yang menutupi tersingkap
Terbukanya rasa yang jauh
Tampak seluruh masa
Jauh tanpa batas
Disebut bertapa atas tapak Hyang Sukma
Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Mnangsah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Begitulan manusia utama
Suka berpendam alam kesepian
Dalam setiap saat masa
Mengasah dan membersihkan budi Memenuhi keadaannya
Sebagai manusia kesatria
Sopan dan ramah tamah
Pandai mengambil hati sesama
Yaitu disebut orang mahir bidang agama
Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kakekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamucunge mring makripat
Pada jaman kini tidak demikian
Arah gerak para muda
Bila mendapat petunjuk nyata
Tidak pernah dijalankan
Kemudian menruut kemauannya sendiri
Kakeknya akan diajari
Mengandalkan kawan guru
Pendeta negara yang pandai
Telah tinggal dan sampai pada makrifat
alah tai💩💩
BalasHapusMakasih
BalasHapusNgebantu walaupun g semua
Nama: EKA AYUK FEBIYANA
BalasHapusKls: XTB1
Nama:LAILA ROSYDAH
BalasHapusKls: X TB 1
No.absen: 33
Komentar ini telah dihapus oleh pengarang.
BalasHapusNama:Yoga ferdiansah
BalasHapusNo:32
Kls:X TP2
Nama:rizki rachman
BalasHapusNo :18
Kelas: x tp2
Nama: wahyu GILANG ramadhan
BalasHapusNo: 29
Kls: xtp2
Nama:bagus giyanto
BalasHapusNo :08
Kls :xtp1
Nama:bagus giyanto
BalasHapusNo :08
Kls :xtp1
Nama: Yossi
BalasHapusNo:35
Kls: X Tp2
Nama:Nanang prisima N
BalasHapusNo:5
Kls:XTP2
NAMA: IWAN BUDI SETIAWAN
BalasHapusNO. :22
KLS.:X TP 1
Nama:heppy aziz patama putra
BalasHapusKelas:x tkr 3
No:10
Nama:Rahmat setiawan
BalasHapuskls:x tp²
no:10
Hohh
BalasHapus